Alp Er Tonga Öldi mü?
Alp Er Tonga öldi mü?
İsiz* ajun* kaldı mu?
Ödlek* öçin* aldı mu?
Emdi* yürek yırtılur.
*[İsiz: Kötü, alçak Ajun: Dünya Ödlek: Zaman, felek Öçin al-: Öcünü almak Emdi: Şimdi]
Yazıya başlamadan önce konumuz olan şahsiyetin adının geçtiği dörtlüğü paylaşmanın gerekliliğini hissettim. Bu dörtlük çoğumuzun eğitim ve öğrenim hayatının bir safhasında; arkadaşlık ortamında söylenmiş veya ders kitaplarının satırları arasında gözümüze ilişerek okunmuş, sonra da ezberlerimize girip ağzımızdan defalarca dökülmüştür.
Belki de her Türk gencinin hafızasında bulunan bu dörtlük; 11. yüzyılın ikinci yarısında Kâşgarlı Mahmud tarafından tespit edilmiştir. Araştırmacılar tarafından “Alp Er Tonga Sagusu” adı verilen ağıtın dokuz dörtlüğü Dîvânü Lügati’t-Türk‘ün farklı yerlerinde bulunan dörtlükler birleştirilince ortaya çıkmaktadır. Burada meşhur ağıtın dokuz dörtlüğünü paylaşmayacağım. Hepimizin aşina olduğu dörtlüğünü paylaşarak, sizlerin merak duygularınızı uyandırmış ve araştırma yönlerinizi şimdiden harekete geçirmiş olacağıma kanaat getiriyorum.
Peki, bu kadar dilimize pelesenk olmuş dörtlükteki Alp Er Tonga’yı hiç merak ettiniz mi? Alp Er Tonga kimmiş? Nasıl ölmüş veya öldürülmüş? Şimdi bu tarihi şahsiyete ve hakkında merak edilenlere dair kısa bir bilgi vermeye çalışacağım.
Alp Er Tonga; Türk kültürü bakımından önem arz eden Sakaların ünlü hükümdarı, Firdevsî‘nin Şehnâmesindeki Turan kahramanı Afrâsiyâb‘ın kimliğidir. Alp Er Tonga’nın yukarıda verdiğim sagusunun dışında destanı da vardır. Fakat bu destan maalesef bugüne yazılı bir şekilde ulaşmamıştır.
Söz konusu destanda Afrâsiyâb, İran hükümdarı Keyhüsrev tarafından hile ile öldürülür. Keyhüsrev, Yunan kaynaklarındaki Med kralı Kiyaksarestir. Med Krallığı ise M. Ö. 6. yüzyılda İran coğrafyasında kurulan uygarlıktır. Meşhur tarihçi Herodot’a göre Saka hükümdarı Madyes, Med kralı Kiyaksares ile iyi geçiniyormuş. Kiyaksares kendi askerlerine bu Sakaların askerlik bilgisini öğrettiriyormuş; fakat önce babaları zamanında kendilerine tâbi olan Kuzey Med’i ve Doğu Anadolu’yu Sakaların elinden almak için haince plânlar tasarlıyormuş. Dostluk göstererek itimadını kazandığı Maduva‘yı (Madyes’i) ziyafete çağırarak sarhoş edip pusuya koyduğu kuvvetlerle hücum ederek Maduva başta olmak üzere, bütün Saka büyüklerini ele geçirerek öldürtmüş.
Yunan kaynaklarında Madyes, Asur kaynaklarında Maduva olarak geçen Saka hükümdarı Şehnâme’deki Afrâsiyâb’dır. Afrâsiyâb ise Türk kaynaklarında Alp Er Tonga veya Tonga Alp Er olarak geçer.
Kâşgarlı Mahmud Dîvânü Lügati’t-Türk’te “Kaz” maddesinde şöyle demektedir: “Kaz: Afrâsiyab’ın kızının adı… Kaz’ın babası olan ‘Tonga Alper’ Afrâsiyab demektir.”
Yusuf Has Hâcib de Kutadgu Bilig’de aynı bilgiyi verir:
Bu Türk beglerinde atı belgülüg Tonga Alp Er erdi kutı belgülüg (Bu Türk beylerinde adı belli Tonga Alp Er idi kutu belli.)
Tejikler ayur anı Efrâsiyâb Bu Efrâsiyâb tuttı iller talap (Tacikler ona Efrâsiyâb derler, Efrâsiyâb yağmayla tuttu iller.)
Tejikler bitigde bitimiş mum Bitigde yok erse kim ukgay anı (Tacikler kitapta yazmışlar bunu, Kitapta olmasa kim bilir onu?)
Öte yandan İran destanı olan Şehname, İran kahramanlarının Turan kahramanı Afrâsiyâb’la mücadelelerini esas aldığına göre Alp Er Tonga destanı da Şehnâme‘ye yansımış demektir. Dolayısıyla Şehnâme’nin Afrâsiyâb’la ilgili bölümlerini de Alp Er Tonga destanının yansımaları olarak düşünebiliriz. Tabiî ki konu İran gözüyle ele alınmış ve Afrâsiyâb düşman kabul edilmiştir. Buna rağmen Şehnâme’deki Afrâsiyâb’ın kahramanlığı hissedilmektedir. İran kahramanlığını ortaya koymak üzere yazılmış olan Şehnâme’de, özellikle önceki bölümlerde Alp Er Tonga sık sık galip gelmekte, hatta bazen İran’a girip İran tahtına oturmakta, bazen bütün İran’a bazen de Kuzey İran’a hâkim olmaktadır. İranlılar ise hemen her defasında Kâbil hükümdarı Zal veya oğlu Rüstem sayesinde kurtulmaktadırlar. Ancak annesi bir Turan kahramanının kızı olan Keyhüsrev İran tahtına oturduktan sonra durum tersine dönmekte, Turan orduları yenilmekte ve Alp Er Tonga kaçmaktadır. Yine de öldürülüşü hileyle olmuştur.
Alp Er Tonga’nın hile ile öldürülmesi Türk halkı arasında çok büyük üzüntüye sebebiyet vermiş; yoğ töreninde yiğitler kurt gibi uluyup atlarını yoruncaya dek sürmüşler; yakalarını yırtıp benizleri sararıncaya dek feryat etmişler; feleğin işine kahretmişler ve Türk ozanları Alp Er Tonga için yürek paralayan ağıtlar söylemişlerdir.
