Neyi Yanlış Biliyoruz?
Web’in doğuşu, sıklıkla yazılı basının keşfiyle karşılaştırılır. Fakat web, Gutenberg’den sonraki neredeyse tüm yayınlarda olan bir özelliği yıkmıştır: Göze hoş gelen harfler basma kabiliyeti.
Basılı yayın, bize daktilodan daha temiz ve kolay okunur harfler verdi. Çünkü dizgicinin elinde nasıl kullanılacağını bildiği geleneksel araçlar vardı. Web ise bunlardan bazılarını kaybetmemize sebep oldu.
Bilgi ve Araç Yetersizliği
Burada 2 problem var. İlki, HTML 4 ortaya çıkana kadar webde bu araçların neredeyse tamamı es geçiliyordu (Hala önemli bazı araçlar atlanıyor).
Daha büyük olan ikinci problem de şu: Şimdi bu araçlar kullanılabilir haldeler, fakat webde yayın yapanların büyük çoğunluğu bu araçların nasıl kullanılacağını bilmiyorlar. Hatta çoğu varlıklarından bile habersiz.
Bu yazıyı okuyarak iki problemin de çözümünü çevrenizdekilerden daha iyi öğrenebilirsiniz, dil bilgisi öğretmeninizden bile.
HTML Referanslarının Çoğu Yanlış!
Sayabileceğimden çok kaynak -kitaplar, web siteleri, makaleler- em çizgisinden (—) bahsediyor, fakat hepsi yanılıyor. �den Ÿa kadar olan karakterler, geçersiz karakterlerdir ve bu sebeple kullanılamazlar.
Netscape 4.x tarayıcıları belirlenmiş bazı karakterleri bile tanıyamadığından (’ gibi) bu yazıda tarayıcıların hiç birini hedef almayacağım.
Ondalık mıyız?
Özel karakterleri kullanmanın en güvenilir yolu onluk sayma sistemini kullanmaktır. Bazı karakterlerin 4 referans tipi bulunur: İsimli, onluk, onaltılık ve UTF-8 (unicode). Fakat yalnızca onluk sistem, bütün tarayıcılarda ve platformlarda aynı şekilde kullanılabilir. İsterseniz diğerlerini kullanın, tabi Netscape 4.x kullanıcılarının sayfalarınızın bozuk görünmesinden şikayetçi olmalarını istiyorsanız.
UTF-8 yardıma gel!
Bu karakterleri (ve 127’den yüksek diğer karakterleri) kullanmanın tek yolu UTF-8 karakter kodlaması kullanmaktır (XHTML ve XML için standarttır).
Çok az editör bunu destekler ve isimli karakterlerde olduğundan daha çok tarayıcı UTF-8‘de “dağıtır”. Bu yüzden eğer Netscape 4 kullanıcılarına bir gareziniz yoksa UTF-8 kullanmayın.
(Frontpage ve Dreamweaver, bu karakterlerden çoğunu doğru üretemez, bu sebeple onların sembol ekleme araçlarına da fazla güvenmeyin.)
Tire, Çizgi değildir!
Durun! Şimdi başlığı 2-3 kere tekrar okuyun ve aklınıza iyice yerleştirdikten sonra yazıyı okumaya devam edin.
Üstteki cümle, tirenin gerçek kullanım alanını ve çizginin iki ana tipini tanımlıyor. İkisi aynı şey değil ve birbirleriyle karıştırılmamalılar. Bazı eğlence fontlarında tireyle çizgi arasındaki tek fark genişlik değil- tirelerin belirgin hatları var. Halihazırda kuralları bilmiyorsanız, gelin tekrar edelim. Öncelikle, bir tanımlama:
“em”; yazıda, büyüklüğü nokta kadar olarak belirlenmiş bir uzunluk birimi. 12 nokta büyüklüğündeki harf, 12 noktalık bir em kullanır. “en” ise “em”in yarısıdır. “em” çizgisi de, “en” çizgisi de tire (-) ile karıştırılmamalıdır. Tire, kelimeleri bir araya getirmek için kullanılır.
Em ve En’in doğru kullanımı
Em çizgisi (—), cümle içindeki ani bölünmelerde kullanılır.
Bir kitap yazmayı — film kaçta başlıyor demiştin?
Görüldüğü gibi parantezden veya kolonları birleştiren işaretlerden daha çok dikkat çeker. Yine, ucu açık bir parçayı (“Bu makale Peter Sheerin [1969—] tarafından yazılmıştır.” gibi) veya belirsiz tarihleri göstermek için de kullanılır.
2 bitişik em çizgisi (2 emlik bir çizgi), bir kelimede kullanılmak istenmeyen harflerin yerine kullanılır (“Bu pis——k tarayıcılardan nefret ediyorum!”).
3 bitişik em çizgisi (3 emlik bir çizgi) ise, bir yazıda gösterilmeyecek kelimenin yerine kullanıldığı gibi, bir biyografide ardı ardına sıralanmış çalışmalarda, yazarın ismi yerine de kullanılır.
En çizgisi (–); tarihler, numaralar, oyun skorları ve doküman sayfaları gibi, sayılarla ilgili konularda kullanılır.
Yine “İstanbul-Ankara uçağı” örneğinde olduğu gibi birbiriyle ilgili olan şeyler (Coğrafi konular da dahil) arasında kullanılır.
Bir araya toplanmış kelimeleri, taraflardan biri halihazırda tirelenmişse, tire ile tekrar birleştirmek için de en çizgisi kullanılır. (Çevirenin notu: Özellikle İngilizce cümlelerde sık rastlanılabilecek bir durumdur. “Open-source-based“ örneğinde olduğu gibi. Türkçe’de bu şekilde kullanılmaz.)
Bazı kaynaklar, çizginin, ortak yazarların arasında da kullanılacağını söylemişlerdir. Bazıları, eğer yazı tamamıyla büyük harflerden oluşuyorsa, araya çizgi değil tire koymayı uygun bulmuştur.
Tirele Bunu!
Klavyemizdeki standart tire, görevi biraz muallakta olan bir işaret. Üstelik tirenin farklı çeşitleri ve farklı görevleri var. Tireyi ihtiyacınız olduğunda kullanın, fakat eksinin (−) veya çizginin yerine değil. Çünkü ne genişlikleri birbiriyle aynı, ne de pozisyonları (“1+4-2=3” ile “1+4−2=3″ size aynı görünüyorsa bilemeyeceğim).
Yumuşak tire ( “isteğe bağlı tire” olarak da bilinir) yalnızca tek bir yerde kullanılabilir: Satır sonlarına sığmayan kelime kesildiğinde.
Bazı tarayıcılar, nereye düştüğüne bakmaksızın yumuşak tireyi görüntülerler, fakat bu uygun olanı değildir. Geçmişte, yeterince tanımlanmadığı için bu işaretin kaldırılması gerektiğini söyleyenler oldu, ama HTML 4.01 kurallarıyla, yeterli tanımlaması yapıldı.
Unicode’da 3 farklı tire türü daha var fakat bunlar HTML’de tanımlı değiller (Tanımlı olmaları gerektiği halde):
- Bölmeyen tire (
‑‑HTML’de yok) - Tire karakteri (
‐‐HTML’de yok) - Tireleme noktası (
‧ -HTML’de yok): Bu karakter bazı sözlüklerde ayırmak için kullanılan mermiye benzer karakterdir. Tek işe yaradığı nokta bu, fakat eğer online bir sözlük hazırlıyorsanız bunu kullanmanız çok daha profesyonel görünürdü (Öyleyse, yaşasın .jpeg! 🙂 ).
Boşluk deyip geçme!
Unicode’da tam 15 tane boşluk karakteri tanımlı. Gerçekten, 15 tane! Çoğu HTML’de tanımlanmamış ve bunların çoğunluğunu reddedebilirsiniz. Çoğunluğunun webde kullanılması gerekirdi. Tanımlı olanları söyleyelim:
- Normal boşluk (“kelime boşluğu”): Eski ve sadık dostumuzdur.
- Bölmeyen boşluk (
Tırnak dediğin nedir?
Bazı büyük gazeteler de bu soruyu sorma hatasına düşüyorlar. Hatta sormanın da ötesinde, farklı karakterlerle aynı görüntüyü oluşturmaya çalışıp okuyucuyu kandırıyorlar. Bunu nasıl mı yapıyorlar? Yan yana getirdikleri iki kesme (‘ ‘) işaretini, tırnak açma (“) işareti yerine kullanarak.
Siz siz olun böyle yapmayın. Çünkü kolayca foyanız meydana çıkabilir. Gerektiği yerde şunları kullanın:
‘tek tırnak açma işareti için.’tek tırnak kapama işareti için.“çift tırnak açma işareti için.”çift tırnak kapama işareti için.
Sonuç
Bütün bunları hiç duymamış olabilirsiniz. Eğer okuduktan sonra da hala “Ne işimize yarayacak bunlar?” diyorsanız söyleyelim. Kalite, farkla belirlenir ve profesyonelliği gösterir. Bir yazının kalitesi ise ancak dil bilgisi kurallarına, yazım kurallarına uyulmasıyla mümkündür.
Basılı yayın bir kültürdü. Gazeteler, dergiler, kitaplar; hep bu kültürün birer parçasıydılar. Şimdi ise “hayat sux, net alemi rulez” laflarıyla büyüyen, Türkçe anadiline hakim (!) gençlerimiz yetişiyor.
Unutmayalım; kültür, kazanılması zor, kaybedilmesi ise sandığımızdan çok daha kolay bir varlıktır. Bu yüzden böyle ufak gibi görünen ayrıntılar bile işimize yarayabilir. Ayrıntı olarak gördüklerimiz birer birer kayboluyor, elimize aldığımız bir avuç kum tanesi gibi. Bastonculuk da “ayrıntı” bir kültürdü, şu anda bitti bitiyor. Yarın basılı yayın kültürü için de aynı şeyleri söyleyeceğiz ne yazık ki.
Kum taneleri bir arada olunca kerpici oluşturuyorlar. Tek başlarınayken rüzgar her kum tanesini bir yana savuruyor. Kültürümüz gibi…
Çevirenin notu: Yazıdaki eksikliklerden, yanlışlardan veya düşüncelerinizden bizi haberdar edin. Hemen aşağıdaki formu kullanarak…
Bu makale, http://alistapart.com/stories/emen/ adresindeki Peter K. Sheerin’in The Trouble With EM ‘n EN (and Other Shady Characters) isimli makalesinden yola çıkılarak hazırlanmıştır. Yazının orjinalinden, veya yazı tarihinden sonra ortaya çıkan yenilikler sebebiyle yazıda oluşan hatalardan yazar sorumlu değildir.
